İslam Tarihinde Göz Hastalıkları Tedavisi

Tıp ve Tıbbi ilimler, İslam’da en çok rağbet gören ve en çok gelişen bilimlerdendir. Müslüman bilimcilerin çoğu aynı zamanda büyük tabiptirler. İslam tıbbının bu zenginliği batıda hayranlık uyandırdı ve tesiri XVIII. yüzyılın sonuna kadar sürdü.

İslam tıbbı, bizzat Peygamberimiz’in hayatında, karşılaştığı çeşitli hastalara maddi ve manevi olarak yapılmasını tavsiye buyurduğu sözleriyle başlar ve bu sözler daha sonra Tıbbü’n-Nebi veya et-Tıbbü’n-Nebevi şeklinde kitaplaşmış veyahut da hadis kitapları içinde ayrı bir bölüm olarak yer almıştır. Bu konuda İmam Buhari’nin Sahih’indeki et-Tıbbü’n-Nebevi kitabı çok meşhurdur ve rağbet görmüştür.

Diğer yandan tarih içinde İslam tıbbı, eski Yunan ve eski Hind tıp kitaplarından tercümeler yoluyla veya ilk Abbasi hastanelerinde yabancı doktorların çalışmalarıyla, yabancı tıplardan da etkilenmişse de kısa zamanda yepyeni görüş ve buluşlarla gelişmiştir.

İslam’ın tıbba bakış açısı ve Müslümanların tıbba katkısı hakkında kısa bir giriş yaptık. Buradan sonra İslam tıbbında göz hastalıkları hakkında incelemeler yapacağız.

İlk uygarlıklardan başlayarak göz hastalıkları Ortadoğu denen bölgede sorun olarak insanların karşısına çıkmıştır. Bu toplumlar arasında M.Ö. 3000’lerden itibaren gelişme göstermiş olan Mezopotamya ve Mısır uygarlıklarını gösterebiliriz. Bu hastalıkların bir kısmı görme bozuklukları olmakla beraber çoğunlukla rastlananları iklim ve sağlık koşullarına bağlı olarak ortaya çıkan göz hastalıkları idi; örneğin Mısır’da görülen paraziter hastalıklar gibi. İklimin sıcak olması; toz ve kirli ortam şartları gözde bazı hastalıkların oluşmasına zemin hazırlamakta idi.

Aynı coğrafyada gelişen İslam Dünyasında da benzeri problemler görülmüş olup, erken tarihlerden itibaren göz hastalıkları ayrı bir ihtisas dalı gibi gelişmişti. Dolayısıyla İslam Dünyasında göz hastalıklarıyla ilgili bilgileri biz genel olarak, hastalıklar hakkında bilgi veren eserlerin yanı sıra özel olarak göz ve göz hastalıklarıyla ilgili olarak kaleme alınmış kitaplarda da buluyoruz. Örneğin Razi’nin (865-925) Havi (Continens) adlı eserinde, Ali b. Abbas’ın (öl.993) Kamil al-Sinaat (LiberRegius) adlı kitabında ve İbn Sina’nın (980-1037) el-Kanun fi’t-Tıb adlı eserlerinde göz hastalıklarıyla ilgili bilgi bulmak mümkündür. Özellikle İbn Sina, eserinin hem üçüncü hem de dördüncü kitabında ayrıntılı bir şekilde göz hastalıklarını ele alıp açıklamıştır. Yine İslam tıbbının ve özellikle cerrahisinin gelişmesinde ayrıcalıklı yer olan Zehravi’yi (936-1013) zikretmek gerekir.

İslam Dünyasında genel tıp kitaplarının yanı sıra özel olarak göz hastalıklarını ele alıp bu konuda kitap yazanlar arasında ise Hüneyn b. İshak, Yuhanna b. Maseveyh, Ali b. İsa el-Bağdadi’yi verebiliriz.

Bu çalışmalardan ilki Yuhanna b. Maseveyh’in (IX.yy.) olup, onun Dağal al-Ayn adlı eseri İslam Dünyasındaki ilk oftalmoloji kitabı olarak kabul edilir. Hüneyn b. İshak’ın Kitab el-Mesail fi’l-Ayn da yine göz hastalıklarıyla ilgilidir. Soru cevap şeklinde kaleme alınmış olup göz anatomisi, fizyolojisi ve hastalıklarıyla ilgili bilgi vermektedir.

Ali b. İsa (öl.1038/39) Tezkiretü’l-Kehhalin adlı bir eser kaleme almıştır. Eserde gözün anatomik yapısı verildikten sonra göz zaafları, uzak ve yakını görememe (miyopi ve hipermetropi), katarakt ve şaşılık gibi belli başlı göz hastalıklarıyla ilgili bilgi verilmektedir. Onun İslam Dünyasında göz ameliyatları ile ilgili olarak ilk anestezi kullanan hekim olduğu kaydedilmiştir. Konuyla ilgili bilgi onun Nur al-Ayn adlı eserinde bulunmaktadır.

İslam dünyasının yetiştirdiği göz hekimlerinden biri de Ammâr bin Ali el-Mevsılî’dir. Oftalmoloji’nin babası kabul edilen Ammâr, “Kitâbü’l-Müntehab fî İlâci’l-Ayn” isimli çok kapsamlı ve başarılı bir eser kaleme almıştır. Batıda “Canamusali” ismiyle tanınan Ammâr bin Ali el-Mevsılî batı dünyası ortaçağ karanlığındayken dünyanın ilk katarakt ameliyatını yaparak tarihe geçmiştir.

Osmanlı döneminden bahsedecek olursak XV. yüzyılı Osmanlı tıbbında önemli bir dönem olarak nitelendirebiliriz. On dördüncü yüzyılda bazı Arapça metinlerin çevrilmesiyle başlayan tıp bilimi adına yeşeren çalışmalar on beşinci yüzyılda orijinal çalışmalarla devam etmişti. Bu dönemde gözle ilgili olarak daha önceki yüzyıllarda olduğu gibi müstakil eserlerin kaleme alındığını görmekteyiz. Ancak bu dönemin en seçkin eserlerinden biri olarak adlandırabileceğimiz Şerefeddin Sabuncuoğlu’nun resimli cerrahi kitabında, yani Cerahiyetü’l-Haniyye adlı eserinde de bu konuda ayrıntılı bilgi bulmak mümkündür. Doğal olarak o göz hastalıklarından sadece cerrahi müdahale gerektirenlerini ele alıp açıklamıştır.

Şerefeddin Sabuncuoğlu XV. yüzyılda yaşamış bir hekim olup, onun söz konusu eseri İslam Dünyasındaki belli başlı resimli cerrahi eserlerinden birisidir. Sabuncuoğlu’nun sadece alet resimlerini vermemiş aynı zamanda aletlerin nasıl ve nerede kullanıldığını, doktorun ve hastanın pozisyonunu, ameliyatta izlenen teknik yöntemi ve teknik olanakları göstermiş olması İslam tıb tarihinde eserini öne çıkaran vasıflarıdır.

Yine aynı dönemde (XV. yüzyıl) yaşamış olan Mümin b. Mukbil’in müstakil bir eser kaleme aldığını biliyoruz. Mümin b. Mukbil, “Kitab el-Nur fi Hazain al-Surur” adlı eserinde baştan ayağa kadar genel olarak hastalıkları ele almış, ancak yoğunluklu olarak göz hastalıklarını ele alıp açıklamıştır. Sabuncuoğlu Şerafettin’in eseri sadece cerrahi alanı barındırırken Mümin b. Mukbil eserinde cerrahinin yanında medikal tedaviye de yer vermiştir. Aralarındaki en önemli fark, Sabuncoğlu’nun eseri resimli olduğu için onun verdiği bilgiyi daha açık ve seçik olarak anlamanın mümkün olabilmesidir.

Buradan itibaren Fuat Sezgin hocamızın İslam’da Bilim ve Teknik eserinde yer verdiği Oftalmoloji aletlerini inceleyeceğiz.

Koter

Gözyaşı bezindeki fistüllerin tedavisi için kullanılır.

Modelimiz L. Leclerc’in ez-Zahrāvī (4./10.yüzyıl)’nin Kitāb et-Taṣrīf’inin Paris yazmalarındaki tasvirlere dayanarak yaptığı resme göre imal edilmiştir.
 

Aynı aletin bir diğer şekli Veliyeddin (İstanbul) yazmasının resmine dayanılarak imal edilmiştir.

Koter

Bu aletle gözyaşı fistülleri, açılmalarının ardından yakılır (Ḫalīfe).

Modelimiz Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī (674/1275’den önce yazmıştır)’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinde bulunan resme ve J. Hirschberg’in çizimine göre imal edilmiştir.

Koter

Göz hastalıkları tedavisinde kullanılan bir dağlama demiri. Ḫalīfe’ye göre bununla kafa kemiklerinin birleşim yeri ve başın her iki tarafının iki damarı yakılır.

Modelimiz, Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī (674/1275’den önce)’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin iki yazmasının çizimine ve J. Hirschberg’in çizimine dayanmaktadır.

Koter

Göz kapağındaki kıl köklerini, kirpiklerin gözün içine doğru büyümeleri durumunda dağlamak için kullanılır.

Modelimiz, L. Leclerc tarafından ez-Zahrāvī (4./10. yüzyıl)’nin Kitāb et-Taṣrīf’inin Paris yazmalarının resimlerine dayanılarak yapılmış olan çizime göre imal edilmiştir.

Koter

Yolunmalarının ardından göz kapak kıllarının yerlerini yakmak için kullanılır.

Modelimiz, Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī (674/1275’den)’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin Paris ve İstanbul yazmalarının tasvirlerine ve J. Hirschberg’in çizimine dayanarak oluşturulmuştur.

Koter

Bu koter göz kapaklarını gevşetmede kullanılmaktadır. Modelimiz ez-Zehrāvī (4./10. yüzyıl)’nin kitabının İstanbul yazmasındaki (Beşirağa) çizimininreprodüksiyonudur.

Temizleyici

Bununla göz kenarının tamamı temizlenir (fistül tedavisinde yakmadan hoşlanmayan kişi için).

Modelimiz Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl’ünün Paris yazmasındaki çizime göre imal edilmiştir.

Katarakt İğnesi

Modelimiz ez-Zahrāvī (4./10. yüzyıl)’nin Kitāb et-Taṣrīf’indeki çizime dayanarak imal edilmiştir.

Katarakt İğnesi

Modelimiz L. Leclerc’in ez-Zahrāvī (4./10. yüzyıl)’nin Kitāb et-Taṣrīf’inin Paris yazmasındaki bir çizimine dayanarak yaptığı çizim reprodüksiyonudur.

Kargı

Resmine dayanarak modelimizi imal ettiğimiz Ḫalīfe, el-Kāfī’sinde şöyle demektedir: Bu alet deri altındaki şişkinliği yarmakta ve kesip almaktadır. Mersin ağacı yaprağı buna gerek bırakmamaktadır.

Gül Yaprağı

Göz kapağının şişliklerini kesip koparmak içindir; ayrıca deri altı şişkinliklerinin kesilip uzaklaştırılmasında ve diğer müstakil ameliyatlar için kullanılır.

Modelimiz, Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin iki yazmasında bulunan resimlere ve J. Hirschberg’in çizimine dayanılarak imal edilmiştir.

Makas

Göz kapaklarında yapılacak işlemler için kullanılır. Geniş dudaklı bir makas. Uzunluğu göz kapağından kesilerek alınan parça ölçüsündedir.

Modelimiz Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el- Kuḥl isimli eserinin Yeni Cami yazmasında bulunan çizimine ve J. Hirschberg’in çizimine dayanmaktadır.

Makas

Bir diğer makas çeşidi. Kornea zarını toplamak (kesip almak) için kullanılır.

Modelimiz el-Kāfī fī el-Kuḥl yazmasının çizimine ve J. Hirschberg’in çizimine göre imal edilmiştir.

Makas

Oftalmolojide kullanılan bir diğer makas. Konjonktif zarını (sebel) kesip almaya yaramaktadır.

Modelimiz Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin yazmalarının çizimine ve J. Hirschberg’in çizimine göre imal edilmiştir.

Mersin Yaprağı

Kanat deriyi kesip almak için makas kullanılırken kanat deri bununla kaldırılır ve yüzülür. Göz kapaklarındaki yapışıklık bununla ikiye ayrılır.

Modelimiz Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin el çizimi resimlerine ve J.Hirschberg’in çizimine göre imal edilmiştir.

Neşter

Kanat deriyi kesip almak ve göz içi kenarındaki sakat büyümeleri gidermek için kullanılır.

Modelimiz L. Leclerc’in ez-Zahrāvī (4./10. yüzyıl)’nin Kitāb et-Taṣrīf’inin Paris yazmalarına dayanarak yaptığı çizime dayanmaktadır. Burada, beraberinde verilen diğer üç resim İstanbul Beşirağa ve de Oxford Marsh ve Huntington yazmalarındandır.

Neşter

Yuvarlak başlı neşter kabarcığı kökünden kazımaya yaramaktadır.

Modelimiz Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī (674/1275’den önce yazmıştır)’nin el-Kāfī fī el- Kuḥl isimli eserinin yazmalarının çizimine ve J. Hirschberg’in çizimine dayanılarak imal edilmiştir.

Kazıyıcı

Uyuz hastalığını kazımak ve taş oluşumunu gidermek için kullanılır.

Modelimiz Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī (674/1275’den önce yazmıştır)’nin el-Kāfī fī el- Kuḥl isimli eserinin iki yazmasının çizimine ve J. Hirschberg’in çizimine göre imal edilmiştir.

Balta

Göz hastalıklarında hacamat için bir bıçak, daha doğrusu alın toplardamarını açmak için kullanılır. Damarın üzerine uzunlamasına konulur ve sağ elin orta parmağıyla damarın yarılması gerçekleştirilir.

Modelimize J. Hirschberg’in Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin Paris yazmasına dayanarak yaptığı çizim örnek teşkil etmiştir.

Orak

İki göz kapağı arasındaki yapışıklığı açmak için kullanılır. Modelimiz, Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin çizimine ve J. Hirschberg’in çizimine göre oluşturulmuştur.

Kargaburnu

Gözde ya da göz kapağının iç yüzeyinde yapışık bir cismi almak için kullanılır.

Modelimiz Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin çizimine ve J. Hirschberg’in çizimine dayanarak oluşturulmuştur.

Balık Kılçığı Pensesi

Bu alete, başak kılçığı veya benzeri bir cisim gözün içine girmiş ise gereksinim duyulur.

Modelimiz, Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin çizimine ve J. Hirschberg’in çizimine dayanarak oluşturulmuştur.

Toplaç

Bu aletle rahatsız edici kıllar toplanır.Ayrıca gözün içine giren yabancı cisimler de dışarı çıkartılır.

Modelimiz, Ḫalīfe b. Ebī el-Meḥāsin el-Ḥalebī’nin el-Kāfī fī el-Kuḥl isimli eserinin Paris yazmasının çizimine dayanarak oluşturulmuştur. Bu çizim, tutma mekaniğinin sunumunda İstanbul yazmasından ayrılmaktadır. J. Hirschberg çiziminde, birinci sunumu izlemiştir.