Biruni Dünyanın Çevresini Nasıl Hesapladı?

Düşünün ki 10. yüzyılda yaşıyor ve astronomi, tıp, fizik, coğrafya, matematik, tarih, din, filoloji, farmakoloji, jeodezi gibi birbirinden farklı alanlarda çalışmalar yapıyorsunuz. Bu da yetmiyor gelecek nesillere yol gösterecek ve ışık tutacak 146 değerli eserin yazarı oluyorsunuz. Günümüzde bilgisayarın başına geçip özgün bir kitaba bile imza atabilmek büyük bir başarı sayılırken bin yıl önce 146 eserin ve belki de kaybolup gitmiş, tarihe karışmış yüzlerce daha çalışmanın mimarından bahsediyoruz. İsmi Ay’ın yüzeyinde bir kratere verildi ve UNESCO kendisini “evrensel dahi” ilan etti. Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Biruni’den söz ediyorum. Kendisi ayrıca Hintolog olarak da biliniyor. Zira Gazneli Mahmut’un Hindistan’a yaptığı seferde orduyla beraber ona eşlik etmiş ve uzun yıllar Hindistan’da çalışmalar yapmıştır. “Hindistan Tarihi” isimli eserinde de bölgenin coğrafi ve biyolojik özelliklerinden bahsetmiştir.

Bugün hala dünyanın düz olduğu iddiasında bulunanlar ve pek çok delili görmezden gelenler varken, bin yıl önce Biruni dünyanın bırakın küresel olmasını, çevresini neredeyse yakın bir kesinlikte ölçmüştü. Biruni matematiğin, Rabbimizin bizler için yarattığı, evrenin dili olduğunun farkındaydı. Hiçbir zaman bilimin ve matematiğin İslam’a aykırı şeyler olduğunu söylememiş, her zaman merak ve araştırma tutkusunun peşinde giderek İslam’ın adının dünyaya yayılmasına katkı sağlamıştı. Bizler ekranlarda “diş fırçalamak orucu bozar mı?” sualini konuşurken, ‘yahu bunlar teferruattır İslam’ı bu denli ayaklar altına almayınız, okuyunuz, araştırınız!’ demek yerine saatlerce bu konularda tartışırken, Biruni adeta çağının Elon Musk’ı idi. Yabancılar; onun ve onun gibi düşünenler sayesinde kalkınan medeniyetinin gelişimini hayretler içinde izliyordu. Tıpkı bugün bizim Batı medeniyetlerini izlediğimiz gibi. Daha iyisini yapmak için çabalamak yerine ‘bunlar Amerika’nın oyunları yeğen, otur kahvede her konuda konuş, dünya böyle gelişti” dememiz gibi…

Biruni’den önce Yunanlı matematikçi Eratosthenes dünyanın çevresini bugüne yakın biçimde ölçmeyi başarmıştı. Eratosthenes çağdaşları gibi yaşadığı dünyanın tam olarak ne kadar uzunlukta olduğunu merak ediyordu. Kendisi İskenderiye’de baş kütüphaneci olarak çalışıyordu ve yakın şehirlerden biri olan Siyene’de ilginç bir olay olduğunu duydu. Her yıl 21 Haziran’da öğle vakti bütün cisimlerin gölgeleri kayboluyordu. Aynı şeyi aynı tarihte İskenderiye’de denediğinde ise kaybolmadığını gördü. Gölgeyi ölçtüğünde 7.2 derece olduğunu saptadı. Eratosthenes bir adam tuttu ve iki şehir arasındaki uzaklığı adım olarak ölçmesini istedi. Bu adım uzunluğunun yaklaşık 800 km olduğunu ve 7.2'lik açı değerinin 360 dereceye oranı, 800 km'lik uzunluğun tüm Dünya'nın çevre uzunluğuna eşit olması gerektiğini fark etti. Bu da 40.000 km’ye tekabül ediyordu.

Elbette Biruni’nin bulduğu sonuç günümüze daha yakın. Biruni önce yüksekliğini bildiği bir dağın tepesine çıkmıştır (yüksekliğini nasıl ölçtü derseniz; önce günün belirli bir saatinde küçük bir cismin gölgesini kendi gölgesine oranlıyor, sonra bu oranı kullanarak dağın gölge uzunluğunun da yardımıyla dağın yüksekliğini buluyor). Sonra bir ayağını yere sabitlediği bir çeşit açıölçer yardımıyla ufuk çizgisine çektiği bir teğetin açıölçerin sabit ayağıyla arasındaki açıyı tespit etmiştir. Bu açının sinüsünü dik üçgen bağıntılarını kullanarak hesaplayabildiği için dolaylı olarak elinde, karşı kenarı "dünyanın yarıçapı (r)", hipotenüsü ise "dünyanın yarıçapı (r) + dağın yüksekliği (h)" olan bir dik üçgeninin sinüsü bulunmuş oluyor. Böylece son iş olarak "r/(r+h) = sin(alfa)" denklemini çözdüğü zaman geri kalan tek bilinmeyen olan dünyanın yarıçapı (r) değeri ortaya çıkmıştır.

Biruni İslam dünyasının şüphesiz dünyaya kazandırdığı büyük düşünürlerden yalnızca biridir. Ancak bugün İslam ülkelerinin ahlaklı ilime ve bilime bakış açısını eskisi gibi kazandıramazsak, modern dünyada hem ahlaksız hem de gelişmemiş bir medeniyete doğru sürüklenmek içten bile değil. Bu zorlu yolculukta hepimize Allah yardımcı olsun…